VỀ NHỮNG CHIẾC VÒNG TAY BẰNG ĐỒNG TRONG “SƯU TẬP NGUYỄN ĐỨC TÙNG” - Nguyễn Thị Nguyệt

Bài viết này xin giới thiệu về những chiếc vòng tay bằng đồng thuộc nhóm đồ trang sức trong sưu tập của Nguyễn Đức Tùng. Tổng số có 252 chiếc vòng đồng.
    Những chiếc vòng tay trong bộ sưu tập đa dạng về kiểu dáng và phong phú về hoa văn trang trí. Có thể chia vòng tay thành hai nhóm là vòng tay hở và nhóm vòng tay kín.
    1. Vòng tay hở: Có 138 chiếc, tiết diện tròn có 70 chiếc, tiết diện chữ nhật là 68 chiếc. Đường kính từ 5,5cm – 10,5cm. Trong đó những vòng hở mà khoảng cách hai đầu dính sát vào nhau hoặc khoảng cách ngắn chỉ vài mm đến những vòng hở nhiều lên đến 3,5cm. Cũng có những vòng hở nhưng hai đầu chồng lên nhau một đoạn dài từ 1cm – 3cm. Một số vòng được quấn lò xo từ 2 – 3 vòng (7 chiếc).
    Hầu hết vòng mặt ngoài được trang trí hoa văn, mặt trong để trơn. Hoa văn trang trí chủ yếu là hoa văn hình xương cá, hình bông lúa, hoa văn thừng, những đường gờ nổi song song, hoa văn chữ S (2 đầu chữ S xoắn ốc), hoa văn hình chữ C đâu lưng lại với nhau, hoa văn chấm dải…
    Đặc biệt có một chiếc vòng hở đường kính 8,5cm, khoảng cách hai đầu 3,5cm, mặt tiết diện tròn (đường kính khoảng 1,5cm). Ở hai đầu (dài khoảng 3cm) được trang trí bằng những đường gờ nổi song song và một đường hoa văn hình chữ S nằm chạy vòng theo mặt tiết diện. Trên phần còn lại hoa văn trang trí được chia thành 3 phần rõ rệt chạy dọc theo thân vòng. Phần lưng được trang trí bằng những đường gờ nổi song song chia mặt ngoài vòng thành 2 mặt trang trí đối xứng nhau. Một mặt trang trí đường hoa văn bông lúa ở ngoài cùng, tiếp đến là 2 đường gờ nổi song song, trong cùng là một đường hoa văn hình chữ S nằm (2 đầu chữ S xoắn ốc). Mặt còn lại được trang trí tương tự nhưng có thêm 9 trụ tròn cao khoảng 1cm được chia làm 3 cụm mỗi cụm có 3 trụ, với khoảng cách bằng nhau. Chính giữa lưng vòng còn có một trụ tròn nhô cao khoảng 1,3cm trên thân có khắc vạch tròn, phía trên trụ là một hình chóp nón cao khoảng 1cm. (Hình đầu tiên từ trái qua, hàng trên)
    * Ngoài những chiếc vòng đeo tay thông thường còn có những chiếc vòng ống tay, có khoảng hở để đeo vào tay. Đây là loại trang sức được dùng phổ biến ở Nam Ấn, Đông Nam Á, đặc biệt là ở Đông Dương và các quần đảo ở Thái Bình Dương. Số lượng 7 chiếc với kích thước khác nhau. Vòng có hình nón cụt hay hình trụ rỗng, hai đầu hơi loe. Chiều cao từ 6cm – 10cm, đường kính đầu lớn từ 5,5cm – 6,5cm, đường kính đầu nhỏ từ 4,5cm – 5cm. Thân vòng trang trí bởi những hoa văn khắc vạch, hoa văn hình chữ S, hoa văn thừng…   
    2. Vòng tay kín: Có 114 chiếc, đường kính từ 5,2cm – 9,5cm. Trong đó tiết diện tròn có 90 chiếc, tiết diện chữ nhật là 24 chiếc. Mặt ngoài vòng trang trí những môtíp hoa văn tương tự như vòng tay hở, mặt trong để trơn.
    Có 4 chiếc vòng trên thân được gắn lục lạc hình tròn (3 chiếc gắn 4 lục lạc và 1 chiếc gắn 5 lục lạc), có khe hở, bên trong có con lắc để tạo âm thanh khi người sử dụng cử động. Những chiếc lục lạc được gắn cách đều nhau, bề mặt lục lạc trang trí bằng những vòng tròn đồng tâm.
        Một số nhận xét:
    * Về hoa văn: Chủ yếu là những hoa văn truyền thống thường thấy trên những loại hình đồ trang sức bằng đồng thời Đông Sơn: như hoa văn hình chữ S (ở 2 đầu xoắn ốc), hoa văn hình chữ C đâu lưng lại với nhau, hoa văn hình bông lúa, hoặc hoa văn khắc vạch, hoa văn chấm dải trên bề mặt hoặc những đường gờ nổi song song… Hoa văn được trang trí chủ yếu ở mặt ngoài vòng với nhiều loại hoa văn kết hợp nhau.
    * Tình trạng hiện vật: Tất cả đều đã rỉ sét, lên ten và mất màu. Một số vòng bị gãy làm 2, còn lại đa số vẫn nguyên vẹn.
        Đối với những cộng đồng dân tộc ở khu vực Nam Tây Nguyên đồ trang sức không chỉ là vật mang giá trị thẩm mỹ mà còn là sự biểu hiện tâm hồn của con người trước thiên nhiên và xã hội. Đặc biệt những chiếc vòng tay có một vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của họ. Vòng tay không chỉ là đồ trang sức thông thường mà nó còn là vật tín ước trong hôn nhân. Một số dân tộc như Gia Rai, Đắc Lây, Chu Ru, Êđê… đều lấy vòng tay bằng đồng làm lễ vật trao duyên, đó cũng là vật biểu hiện lòng chung thủy của cô dâu và chú rể. Chính vì vậy mà vòng tay bằng đồng là một tín vật không thể thiếu trong lễ cưới. Điều đó cũng lý giải tại sao những chiếc vòng tay trong sưu tập của Nguyễn Đức Tùng đều bằng chất liệu đồng, đây cũng là một nét khác biệt trong văn hóa vật chất của cư dân Nam Tây Nguyên so với cư dân ở đồng bằng (thường sử dụng đồ trang sức bằng vàng hoặc bạc). Những dân tộc ở vùng Nam Tây Nguyên đa phần đều theo chế độ mẫu hệ nên khi người phụ nữ sinh con gái  tức là đã sinh ra người nối dõi – đây là một tin vui. Lúc đó những người họ hàng đến thăm đều tặng cho người mẹ và đứa trẻ vòng đeo tay, xuyến.
    Bên cạnh những chiếc vòng tay có kích thước bình thường thì cũng có những vòng tay có đường kính khá lớn (10,5cm) và nặng, đây có thể là những vòng tay chỉ được sử dụng trong những lễ nghi cúng tế chứ không sử dụng trong đời sống hàng ngày.
    Những chiếc vòng tay trong sưu tập của Nguyễn Đức Tùng đều được tạo tác và trang trí hoa văn tinh tế, rất công phu có giá trị trong việc nghiên cứu những sinh hoạt đời thường của cư dân Nam Tây Nguyên.
    Những chiếc vòng tay hở cũng có thể là những chiếc khuyên tai – một loại hình đồ trang sức cũng rất phổ biến của cư dân khu vực Nam Tây Nguyên. (?)
    * Về niên đại: Căn cứ vào những tài liệu khảo cổ học Đạo Làng, Đại Lào và địa bàn phát hiện những chiếc vòng là ở các vùng Nam Cát Tiên, Bảo Lộc, Di Linh, Đà Lạt… những chiếc vòng được định niên đại vào khoảng thế kỷ XVII – XIX…
        Kết luận: Chiếm một số lượng nhỏ trong toàn bộ “Sưu tập Nguyễn Đức Tùng” nhưng những chiếc vòng tay bằng đồng được trưng bày và lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam – Tp.HCM đã phần nào phản ánh được đời sống vật chất và tinh thần rất phong phú của cư dân vùng Nam Tây Nguyên. Bên cạnh đó cũng mở ra nhiều vấn đề cần nghiên cứu về vùng đất này.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.    Trịnh Sinh, Nguyễn Văn Huyên. Trang sức của người Việt co. Nxb.VHDT, H, 2001.
2.    Nguyễn Giang Hải. Nghề luyện kim cổ ở miền Đông Nam Bộ Việt Nam. Nxb.KHXH, H, 2001.
3.    Nguyễn Du Chi. Hoa văn Việt Nam từ thời tiền sử đến nửa đầu thời kỳ phong kiến. Trường ĐH. Mỹ thuật Hà Nội, Viện Mỹ thuật.
4.    Viện dân tộc học. Đại cương về các dân tộc Eđê, Mnông ở Dak Lak. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1982.
5.    Ngô Đức Thịnh. Trang phục cổ truyền các dân tộc Việt Nam. Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2000.
6.    Bảo tàng Lịch sử Việt Nam – TP.HCM. Sưu tập hiện vật các dân tộc phía Nam. 2004