VỀ CHÓE GỐM GÒ SÀNH CHĂMPA - Ts. Bá Trung Phụ
Trong những năm gần đây, các cuộc khai quật khảo cổ học đã phát hiện rất nhiều di tích cổ, nhiều đồ gốm đa dạng và phong phú. Đặc biệt là các đợt khai quật ở Bình Định đã chứng minh một phần nào sự phát triển của nghề sản xuất gốm Gò Sành, Chămpa thế kỉ XIII –XV.
Nơi phát hiện đầu tiên phải kể đến địa bàn Gò Cây Me, Gò Ké thuộc huyện Tây Sơn tỉnh Bình Định. Trong đó có di tích Chương Kự nằm ở giữa khu vực Chà Bàn (Đồ Bàn), tiền thân của kinh đô Chămpa. Đặc biệt cảng Thị Nại (Faifor Nại) ở vùng Sripinnưi (Vijaya), cố đô Chămpa vương triều Pôpin Thuôn (Chế Mân) (1292-1307), Pôpinta Thuôn (Chế Bồng Nga) (1360-1390) được coi là cảng sầm uất vào thế kỉ XV. Các con tàu buôn từ Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Pháp, Philipine, và Trung Quốc thường đến giao thương, bằng chứng là cuộc khai quật các con tàu đắm tại Philipine vào năm 1990 đã phát hiện hàng trăm đồ gốm Gò Sành Chămpa với các loại đồ gốm khác nhau trong đó nhiều nhất là choé.
Có thể nói việc nghiên cứu gốm Gò Sành khá lâu phải kể đến các nhà khảo cổ học Việt Nam, nhà khảo cổ học Nhật Bản (Yamamoto) năm 1993, Naorimoto năm 1996-1997; nổi bật nhất là giáo sư Yoji Aoyagi thuộc viện nghiêu cứu văn hoá Đông Nam Á của trường Đại học Sophia đã có công trình nghiên cứu khá sâu về lịch sử hình thành và phát triển gốm Gò Sành Chămpa với tất cả 5 di tích nằm ở khu vực Vijaya (Bình Định) như gốm Gò Sành 1, Gò Sành 2, 3 thuộc Gò Sành gần nơi đã được khai quật.
Chóe gốm cao 60 cm, miệng loe, đường kính 18cm, có 6 quai thân phình nhỏ dần về chân. Đề tài trang trí, thể hiện 5 con rồng bố trí theo kiểu truy long, chạy quanh thân chóe rất tinh tế và hài hoà. Rồng thường đi với mây và sóng nước, thân uốn lượn, mắt to, tròn không lồi, râu và bờm không xồm xoàm, vẩy mọc khắp mình, chạy dọc dài cho tới đuôi, chân được thể hiện 3 đến 5 móng nhưng không sắc nhọn mạnh mẽ, đuôi ngắn không xoáy hình trôn ốc. Nhìn chung rồng Chămpa trên gốm Gò Sành có nhiều nét tương đồng với rồng Lý, Trần điển hình là đầu lớn, râu ít, thêm sừng và tai. Thân hình uốn khúc mạnh, chân đạp vững chãi, vây trên thân mình rõ nét trông uy nghi đường bệ. Do có sự trùng lắp với hoạ tiết hoa văn trên điêu khắc đá và kiến trúc tháp cổ mà các nhà nghiên cứu cho rằng: nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đã ảnh hưởng lên đồ gốm và ngược lại.
Gốm Gò Sành thường dùng men ngọc và men nâu là đặc trưng của gốm Gò Sành. Gốm men ngọc là sản phẩm của một số nước Châu Á. Tuy nhiên đồ gốm của mỗi nước đều mang bản sắc đặc thù của dân tộc mình. Ở Chămpa, gốm men ngọc có từ thế kỉ XIII nhưng tiêu biểu, đẹp và tinh xảo hơn phải kể đến gốm men ngọc thế kỉ XV. Xương gốm màu vàng sậm hoặc màu trắng ngà, tạo dáng nhẹ nhàng, hoa văn trang trí đơn giản, không kín, chủ yếu là sự phối hợp khéo léo giữa dáng hình và màu men.
Qua nghiên cứu chóe gốm Gò Sành đã cho thấy một phần nào gốm Chămpa đã đạt đến một trình độ kĩ thuật khá cao với việc thể hiện hoa văn trang trí trong gốm Gò Sành. Có sự kết hợp các kĩ thuật in khuôn khi phủ men sẽ tạo ra các sắc độ đậm nhạt khác nhau. Ngoài ra, đề tài trang trí con rồng là điểm nổi bật để cho các nhà nghiên cứu tìm hiểu về rồng Chămpa, và có thể so sánh với các con rồng của các triều đại vua chúa Việt Nam từ thời Lí, Trần cho đến nhà Nguyễn có những điểm tương đồng giữa hai quốc gia Đại Việt và Chămpa.
Nhìn chung gốm Gò Sành Chămpa không những đáp ứng nhu cầu phục vụ cho vua chúa, quan lại, cư dân Chămpa xưa, mà còn khẳng định được vị trí của mình qua con đường tơ lụa trên biển vào thế kỉ XIII- XV qua các nước Đông Nam Á và kể cả Nhật Bản đã minh chứng gốm Gò Sành có một thời hưng thịnh và sau đó suy tàn và mãi cho đến 1990 mới phát hiện và công bố. Hiện vật gốm Gò Sành hiện nay đã phát hiện không nhiều nhưng nó cũng góp phần cho việc làm phong phú và đa dạng về loại hình giúp cho các nhà nghiên cứu cũng như ai quan tâm sẽ hiểu rõ hơn về gốm sứ truyền thống của cư dân Chămpa, cũng như việc giới thiệu gốm Gò Sành sẽ là cơ hội cho các nhà nghiên cứu trao đổi và thảo luận làm sáng tỏ nhiều vấn đề liên quan.